Ναοί Μητροπόλεως Κυδωνίας και Αποκορώνου
α) Ναοί της Α΄ βυζαντινής περιόδου – μέχρι τον Θ΄ αιώνα.
Ο αρχαιότερος ναός στην Κυδωνία πρέπει να είναι στο Μαράθι η Παναγία η Χωστή, αφιερωμένος στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Είναι πρωτοχριστιανικής εποχής και στην κατακόμβη του υπάρχει κολυμβήθρα σκαμμένη στο έδαφος. Η πρώτη Κοίμηση της Θεοτόκου στην Επισκοπή Αγιάς ήταν παλαιοχριστιανική βασιλική τρίκλιτη, ξυλόστεγη με εγκάρσιο κλίτος. Ο Άγιος Γεώργιος στο Πατελάρι είναι κτισμένος στα θεμέλια παλιού ναού και σε επιγραφή υπάρχει η χρονολογία 230 μ.Χ., στα Μεσκλά η Κοίμηση της Θεοτόκου είναι κτισμένη τον Ε-ΣΤ΄ αι. και έχει ψηφιδωτά στο δάπεδο. Στους Αγίους Αποστόλους Κυδωνίας υπάρχει ψηφιδωτό και υπολείμματα παλαιοχριστιανικού ναού και στις Στέρνες ο ναός του Παντοκράτορα είναι κτισμένος τον Θ΄ αι., και ο ναός των Αγίων Πάντων τον Η-Θ΄ αι. (ερειπωμένος).
Στον Αποκόρωνα έχει ανασκαφεί παλαιοχριστιανική βασιλική του ΣΤ΄ αι. στην Αλμυρίδα. Είναι με εγκάρσιο κλίτος (ταυόμορφη), τρίκλιτη, με παστοφόρια. Το κεντρικό κλίτος, ο νάρθηκας και ο εξωνάρθηκας έχουν ψηφιδωτό δάπεδο με ενδιαφέροντα γεωμετρικά σχέδια και σύμβολα, ενώ τα πλάγια κλίτη είναι πλακόστρωτα με τάφους κάτω από το δάπεδο. Στην κορυφή του λόφου Φοινικιάς πρέπει να υπάρχει ακόμη μια, όπως επίσης στα Άπτερα υπάρχουν ερείπια μεγάλου παλαιοχριστιανικού ναού του οποίου σώζεται ακέραια η μεγάλη αψίδα. Ο περιηγητής Francesco Basilicata (1630), αναφέρει την ύπαρξη ψηφιδωτού δαπέδου στο χώρο του μικρού (μεταγενέστερου) ναού και κοντά στη σημερινή μονή έχουν ανασκαφεί παλαιοχριστιανικοί τάφοι. Στους Αρμένους βρέθηκαν τα ερείπια και υπολείμματα βασιλικής του ΣΤ΄ αι. (μαρμάρινοι κίονες, κιονόκρανο και τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου), ο Άγιος Παύλος στο Γαβαλοχώρι κτίστηκε το 801, η Ζωοδόχος Πηγή στην Κερά Καλυβών τον Η΄ αι., όπως και ο Άγιος Γεώργιος στα Πεμόνια, ο οποίος έχει τοιχογραφίες και τέλος, στην Ασή Γωνά μετά την Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο κτίστηκε ναός που ονομαζόταν Παναγία Τρουλεδιανή. Τέλος μια βασιλική υπήρχε στη Γεωργιούπολη, άλλη στον Κουρνά και μια τρίτη στα Κυριακοσέλλια.
β) Ναοί της Β΄ βυζαντινής περιόδου 961-1204
Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς κτίστηκαν πολλές εκκλησίες και πλήθος μικρά μοναστήρια. Περίπου το 970 ανακατασκευάστηκε στην Επισκοπή Αγιάς η Κοίμηση της Θεοτόκου, τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με σταυροθόλια, τα πλαινά κλίτη είχαν οξυκόρυφους θόλους, υποβασταζόμενους από πεσσούς εντοιχισμένους στους εξωτερικούς τοίχους. Τα κλίτη χωρίζονταν από κίονες, οι δυο ανατολικοί ήταν με κόκκινο μάρμαρο και οι άλλοι από γρανίτη. Καθιερώθηκε ως καθεδρικός της επισκοπής, ανακατασκευάστηκε πάλι το ΙΓ΄ αι. και σήμερα είναι ερειπωμένα τα δυο κλίτη και μισοκατεστραμμένες οι τοιχογραφίες. Από τις πρώτες εκκλησίες που κτίστηκαν μετά το 961, είναι η Υπαπαντή στα Ταμπακαριά και η Κοίμηση της Θεοτόκου στον Αλίκαμπο με αξιόλογες τοιχογραφίες του Ιωάννη Παγωμένου το ΣΤΩΚΔ (=6824=1316). Ο Άγιος Αρτέμιος στη Γεωργιούπολη έχει εικόνες του Ι΄ αι., στα Δράμια ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ίσως κτίστηκε πριν από τον Άγιο Γεώργιο Δρούβικα, που είναι το τρίτο από τα εννιά κτίσματα του Αγίου Ιωάννου του Ξένου στο κατώφλι του ΙΑ΄ αι. Πολύ κοντά χρονικά το 1003, κτίστηκε στις Βρύσες Κυδωνίας ο Άγιος Προκόπιος που ανακαινίστηκε πρόσφατα και η Ζωοδόχος Πηγή στον Κουφό, το έκτο κτίσμα του Αγίου Ιωάννου του Ξένου το 1004 ή το 1030. Είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος τετρακιόνιος με τρούλο, γλυπτά διακοσμητικά και τοιχογραφίες, με κτιστό τέμπλο και στον εξωτερικό του χώρο υπάρχουν τάφοι από την εποχή εκείνη. Οι πρώτες τοιχογραφίες του έγιναν τον ΙΑ΄ αι. και το εξωτερικό στρώμα τον ΙΔ΄ αι. Το πρώτο μισό του ΙΑ΄ αι., κτίστηκε στον Κουρνά η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του Αγίου Γεωργίου, που έχει επάλληλες τοιχογραφίες, σε τρεις περιόδους: αρχικά νωπογραφίες το ΙΒ΄ αι., με τα χαρακτηριστικά της τέχνης της εποχής των Κομνηνών, και μετά ζωγραφική το ΙΓ΄ και ΙΔ΄ αι. Το 1230 προστέθηκε το κλίτος της Μεταμόρφωσης, το ΙΘ΄ αι. μεταποιήθηκε με καμάρες που ανοίχτηκαν, κατεδαφίστηκε ο νάρθηκας και προστέθηκε καμπαναριό. Στον Κάστελλο ο Άγιος Γεώργιος ο Λαμπουσιώτης κτίστηκε τον ΙΑ΄ αι., στο Γαβαλοχώρι η Αγία Αικατερίνη το 1100 και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος το 1130. Μεταξύ ΙΑ΄–ΙΒ΄ αι. (κατ’ άλλους το α΄ μισό του ΙΓ΄ αι.), ανοικοδομήθηκε στα Κυριακοσέλια ο Άγιος Νικόλαος, αρχικά μονόχωρος με πανύψηλο τρούλο, που μετατράπηκε σε σταυροειδή με τρούλο και τον Κ΄ αι. επεκτάθηκε με επεμβάσεις. Είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο το Στουδίτη και έχει αξιόλογες νωπογραφίες και χαράγματα του 1230. Στα Καράνου το 1100 κτίστηκαν τα Εισόδια της Θεοτόκου, με βυζαντινές τοιχογραφίες που σήμερα είναι μισοκατεστραμμένες και πριν από το 1181 ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στο μετόχι της Πάτμου στα Άπτερα. Ο Άγιος Νικόλαος στη Μάζα είναι κτίσμα του 1190, κτήτορες ο Δημήτριος Σαρακηνόπουλος και ο Μαυρομάτης Μιχαήλ Ιερέας, τοιχογραφήθηκε από τον Ιωάννη Παγωμένο το ΣΤΩΛΔ (=6834=1325/6), και ίσως στο δάπεδό του είναι θαμμένος ο ζωγράφος.
Στο Στύλο κτίσμα του ΙΒ΄ αι., είναι η Παναγία η Μυρτιδιώτισσα ή Ζερβιώτισσα (Μοναστήρα), εντυπωσιακής αρχιτεκτονικής, εγγεγραμμένη σταυροειδής με οκτάπλευρο τρούλο, με ζωγραφικό διάκοσμο που σώζεται ελάχιστα. Μεταξύ 1272-1280 (επιγραφή ΣΤΨΠ=6780=1272), κτίστηκε και ο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος, ίσως μονόχωρος στην αρχή και μετά προστέθηκαν το κλίτος του Αγίου Νικολάου και ο σταυρεπίστεγος νάρθηκας, και αγιογραφήθηκε με αξιόλογες τοιχογραφίες το ΙΓ΄ αι. Το 1200 ανοικοδομήθηκαν στις Βρύσες Κυδωνίας η Κοίμηση της Θεοτόκου, που είχε τοιχογραφίες, το Γενέσιο του Προδρόμου μεταξύ Ι-ΙΓ΄ αι., και το 1212 στο Γεράνι ο Άγιος Ελευθέριος. Κτίσματα της β΄ βυζαντινής περιόδου είναι στο Βατόλακκο ο Άγιος Αντώνιος με μια αγιογραφία εξωτερικά, ασβεστωμένη, στις Μουρνιές ο Άγιος Νικόλαος με ελάχιστες τοιχογραφίες, στα Περιβόλια ο Άγιος Γεώργιος με τοιχογραφίες, τρίκλιτη, ανακαινίστηκε και κτίστηκε εκ βάθρων από το Νικόλαο Χαρτοφύλακα το ΙΖ΄ αι. (σήμερα είναι χωρίς σκεπή και ερειπωμένος), στα Χωραφάκια η Κοίμηση της Θεοτόκου, στο Τζιτζιφέ η Αγία Φωτεινή και η Μεταμόρφωση που έχουν αξιόλογες τοιχογραφίες και στο Καλάμι η Κοίμηση της Θεοτόκου.
γ) Ναοί της βενετοκρατίας
- Στην πόλη των Χανίων
Στα Χανιά σήμερα δεν σώζεται κανένα εκκλησιαστικό μνημείο από τη βυζαντινή περίοδο (μέχρι το 1212). Επίσης από τους 33 ή 37 Ορθόδοξους ναούς που υπήρχαν το 1637, σώζονται και είναι σε λειτουργική χρήση έξι, από τους υπόλοιπους αρκετοί έχουν εντοπιστεί αλλά οι περισσότεροι αγνοούνται. Στις πόλεις της Κρήτης την εποχή της βενετοκρατίας υπερίσχυε το λατινικό στοιχείο, σε αντίθεση με την ύπαιθρο όπου υπερίσχυε το ελληνικό. Οι ναοί των λατίνων που ανοικοδομήθηκαν ήταν μεγάλοι ενώ των ορθοδόξων μικροί, άρα υπήρχαν περιορισμοί από τους κατακτητές.
Ι) Από την εποχή της βενετοκρατίας Ορθόδοξοι ναοί στα Χανιά σώζονται και είναι σε λειτουργική χρήση:
- Ο Άγιος Νικόλαος στη Σπλάντζια που κτίστηκε το 1320, ως καθολικό του τάγματος των Δομηνικανών, βασιλική με εγκάρσιο κλίτος και μεγάλα σταυροθόλια στο κεντρικό κλίτος και στο νάρθηκα. Μετατράπηκε το 1645 σε τζαμί (Χιουγκάρ τζαμισί = του ηγεμόνα), ανεγέρθηκε ο μιναρές και από το 1918 καθιερώθηκε και λειτουργεί ως Ορθόδοξη εκκλησία.
- Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου (Τριμάρτυρη), ήταν μικρότερος, ίσως ήταν δίκλιτη, αφού αναφέρεται και ως Διμάρτυρη, υπάρχει σε χάρτη του G. Corner του 1625 και στην απογραφή του 1637. Επί τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε σαπωνοποιείο και περιήλθε στο διοικητή Κρήτης Μουσταφά πασά. Το 1856 επειδή ο ναός των Αγίων Αναργύρων δεν επαρκούσε για τις ανάγκες των πιστών, οι χριστιανοί ζήτησαν από το σουλτάνο και το Βελή πασά το σαπωνοποιείο. Ο Βελή συναίνεσε, συνεισέφερε μάλιστα 30 χιλιάδες και ο σουλτάνος 100 χιλιάδες γρόσια, πολλοί χριστιανοί προσέφεραν χρήματα ή αγόρασαν υλικά και μετά τον Αύγουστο του 1856 άρχισε η ανοικοδόμησή του. Εγκαινιάστηκε επί Καλλίστου, πριν το Μάιο του 1858, αλλά πρέπει να ολοκληρώθηκε το 1864 όπως αναγράφεται στο επίγραμμα της πρόσοψης. Ίσως να διατηρήθηκαν τμήματα του παλιού κτιρίου και να οικοδομήθηκαν εξ ολοκλήρου το ιερό βήμα, η πρόσοψη και το καμπαναριό. Από τότε είναι ο καθεδρικός της μητρόπολης.
- Οι Άγιοι Ανάργυροι στην ομώνυμη συνοικία, κτίστηκαν περίπου τέλη ΙΓ΄ με ΙΕ΄ αι., (το 1583 αναφέρεται στα Χανιά συνοικία Άγιοι Ανάργυροι και στην απογραφή του 1637 ο ναός). Ήταν ο καθεδρικός της επισκοπής επί τουρκοκρατίας, κτισμένος σε τρεις περιόδους, στο παλιότερο κεντρικό κλίτος προστέθηκε το βόρειο και αργότερα το νότιο κλίτος, και γύρω του είχε ιδρύματα και την κατοικία του επισκόπου.
- Η δίκλιτη Αγία Αικατερίνη και Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτης (στη συνοικία Άγιοι Ανάργυροι), κτίστηκε το β΄ μισό του ΙΣΤ΄ αι., εξ αρχής ήταν ορθόδοξος ναός, αν και έχει γοτθικά στοιχεία, είχε μετατραπεί από τους Τούρκους σε φούρνο και μόλις τα τελευταία χρόνια απαλλοτριώθηκε και αποκαταστάθηκε.
- Ο Άγιος Ελευθέριος στην οδό Γαβαλάδων, τρίκλιτος, υπήρχε το 1637, αλλοιώθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη λαδιού, ενώ το ένα κλίτος του ενσωματώθηκε σε κατοικία.
- Η Αγία Ειρήνη στην πλατεία Καλλινίκου Σαρπάκη, δίκλιτη, καμαροσκέπαστη, κτίσμα τους τέλους της βενετοκρατίας.
ΙΙ) Από τους υπόλοιπους που σώζονται σήμερα και δεν είναι σε λειτουργική χρήση: ο Άγιος Νικόλαος του Μώλου στη μέση του λιμενοβραχίονα σώζεται κάτω από τις επιχώσεις, ο Μιχαήλ Αρχάγγελος βορειοδυτικά του Αγίου Νικολάου Σπλάντζιας, αναφέρεται το 1637 και ήταν ο μόνος στα Χανιά με τρούλο ενώ σήμερα είναι ενσωματωμένος σε κατοικία, και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, βόρεια του επιπρομαχώνα στον προμαχώνα του Αγίου Δημητρίου, στην οδό Πόρτου, αναφέρεται το 1637, μετατράπηκε σε τζαμί με μιναρέ του οποίου σώζεται η βάση και η οκταγωνική κρήνη και σήμερα είναι κατοικία.
ΙΙΙ) Στην απογραφή του 1637 στην πόλη των Χανίων αναφέρονται 26 ναοί που δεν υπάρχουν σήμερα: ο ναός του Αγίου Δημητρίου στη συμβολή των οδών Χάληδων και Σκρύδλωφ, ήταν μονόχωρος με εγκάρσιο κλίτος, και ήταν ο καθεδρικός ναός των Ορθοδόξων. Αναφέρονται επίσης οι: Άγιος Αντώνιος, Άγιος Νικόλαος, Άγιοι Απόστολοι, Άγιος Αθανάσιος, Αγία Άννα, Άγιος Βασίλειος, Άγιος Γεώργιος, Θεοτόκος, Θεοτόκος Μεσοσπορίτισσα, Θεοτόκος Οδηγήτρια Ανεμόμυλος, Θεοτόκος πόρτα Σαμπιονέρα, Θεοτόκος του πάθους, Άγιος Ιάκωβος, δυο ναοί Εσταυρωμένος, Χριστός του Λουτρού, Χριστός του Τζαγκαρέλλο, Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής, Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτης, Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, δυο ναοί Αγία Μαρίνα, Άγιος Σάββας, Αγία Τριάδα, Τίμιος Σταυρός, Αγία Αναστασία, Άγιος Μάρκος και Αγία Φωτεινή,
- IV) Έξω από τα τείχη πριν από το 1645 αναφέρονται και σώζονται σήμερα: ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (στην ομώνυμη συνοικία), ο επονομαζόμενος του Ταβλά, που ανακαινίστηκε 1905, ο Άγιος Λουκάς με νεκροταφείο, που έγινε τρίκλιτος το ΙΘ΄ αι. και ανοικοδομήθηκε το 1934 στη σημερινή του μορφή, ο Άγιος Παντελεήμονας στην Αμπεριά που ήταν μετόχι της Αγίας Τριάδας, και στον Κουμπέ οι Άγιοι Απόστολοι και οι Άγιοι Πάντες με υπολείμματα τοιχογραφιών.
- V) Εκτός των τειχών κοντά στα Χανιά υπήρχαν οι: Άγιος Λάζαρος, Άγιος Αντώνιος μετόχιον, Αγία Άννα, Εσταυρωμένος, Άγιος Αθανάσιος Κλαδισός, Άγιος Γεώργιος Κεφαλάκι Κυδωνίας, Άγιος Γεώργιος Πρικίδια Κυδωνίας, Άγιος Κωνσταντίνος Κλαδισός, Θεοτόκος Παπαδιανά Κυδωνίας, Άγιος Ιωάννης Κλαδισός Καλυβύσι, Άγιος Νικόλαος Καλυβίτι και Άγιος Σπυρίδωνας στο Βαρούσι.
- VI) Από τους ναούς που κτίστηκαν από τους λατίνους σώζονται σήμερα:
- Ο Άγιος Φραγκίσκος στην οδό Χάληδων, σήμερα αρχαιολογικό μουσείο Χανίων, με επεμβάσεις και αλλοιώσεις. Η στοά νότια όπου ήταν τα κελιά των μοναχών έχει ενταχθεί στα γύρω σπίτια και το 1601 επεκτάθηκε ανατολικά. Επί τουρκοκρατίας επεκτάθηκε δυτικά, όταν έγινε το Γιουσούφ πασά τζαμισί, κτίστηκε μιναρές και οκταγωνική κρήνη.
- O ναός San Salvatore στην οδό Θεοτοκοπούλου, μικρό καμαροσκέπαστο παρεκκλήσι του ΙΕ΄ αι., επεκτάθηκε το ΙΣΤ΄ αι. με ένα μεγαλύτερο τμήμα και επί τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε Αγά τζαμισί, ενώ σήμερα στεγάζει τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή συλλογή των Χανίων.
- Ο ναός του Αγίου Ρόκκου στη γωνία Δασκαλογιάννη και πλατεία 1821, δίκλιτος με παλιότερο και απλό το βόρειο κλίτος, ενώ το νότιο με λαξευτή τοιχοποιία. Επί τουρκοκρατίας ήταν μουσουλμανικό σχολείο και το 1900 σταθμός χωροφυλακής.
- Η Παναγία των Renier στην οδό Θεοφάνους.
VII) Από τους λατινικούς ναούς που δεν σώζονται σήμερα:
- Η Παναγία Duomo ήταν στο κέντρο του Καστελλιού, είχε κτιστεί πάνω σε θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, η οποία ήταν μάλλον ο πρώην καθεδρικός της πόλης κατά την α΄ βυζαντινή περίοδο. Μεγάλο τμήμα της βασιλικής και το ιερό είχαν ενσωματωθεί στο νέο κτίριο και γύρω της υπήρχαν κτίσματα για τον λατίνο επίσκοπο. Μετατράπηκε σε τζαμί του Μουσά πασά και το 1941 υπέστη ζημιές και κατεδαφίστηκε.
- Η μονή της αγίας Κλάρας στην οδό Χάληδων και πλατεία Αθηναγόρα, ήταν του γυναικείου τάγματος των φραγκισκανών, επί τουρκοκρατίας κατεδαφίστηκε και στη θέση της κατασκευάστηκε το χαμάμ.
- H Santa Maria dei Miracoli του 1615 στην οδό Αγίου Μάρκου στο Καστέλλι, κατεδαφίστηκε το 1941.
- Η μονή της Παναγίας του ελέους, στο μέσον της οδού Χατζημιχάλη Νταλιάνη, η νότια πλευρά της ήταν στο εργοστάσιο Μαλινάκη, γυναικεία του τάγματος των αυγουστινιανών, κτίστηκε το 1583 με βοήθεια της συγκλήτου της Βενετίας, αφού είχε κατεδαφιστεί το 1538, λόγω της ανέγερσης των οχυρώσεων.
- Στην επαρχία Κυδωνίας
Από τους ναούς της Κυδωνίας, του ΙΓ΄ αι. είναι ο ναός των Ταξιαρχών στον Κιρτομάδο, σταυροειδής με τρούλο και με τοιχογραφίες, ενώ του 1300 είναι η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού στα Σκαφιδάκια και η Αγία Παρασκευή στα Περιβόλια. Στα Μεσκλά η Μεταμόρφωση, όπως αναφέρει επιγραφή «αννακαινιστι και ανιστοριθι Λεοντίου μοναχού και ταπεινού του Χωσάκυ Ηστορίστη δε δια χειρός Θεοδώρου Δανιήλ … και του ανεψιού αυτού Μιχαήλ του Βενέρι ΣΤΩΙΑ» (=6811=1303), έχει νάρθηκα προσκολλημένο μεταγενέστερα. Στον Αλικιανό ο Άγιος Γεώργιος με κτήτορα το Μιχαήλ Μαστραχά, κτίστηκε κατά την επιγραφή ΣΤΩΛΗ (=6838=1330), σταυρεπίστεγος με εγκάρσιο κλίτος και τοιχογραφίες του Παύλου Προβατά 1429/30, καταστράφηκε την περίοδο 1940-44 και ανοικοδομήθηκε πάλι. Το ΙΔ΄ αι. στο Αρώνι κτίστηκαν ο Άγιος Γεώργιος, με τοιχογραφίες μέτριας τέχνης, ασβεστωμένες και ο Άγιος Κωνσταντίνος. Κτίσμα του 1403 είναι ο ναός του Σωτήρος στις Μουρνιές με αγιογραφίες κατεστραμμένες των Θεοδώρου και Μιχαήλ Βενέρη, της ίδιας περίπου εποχής είναι στις Βρύσες Κυδωνίας ο Άγιος Γεώργιος με ασβεστωμένες τοιχογραφίες επίσης του Παύλου Προβατά, και του 1450 ο Άγιος Γεώργιος στον Κουφό. Το ΙΕ΄ αι., κτίστηκαν στο Ακρωτήρι ο Προφήτης Ηλίας, στον οποίο μετά το 1897 προστέθηκε το κλίτος του Αγίου Ελισσαίου, και στο Βατόλακκο η Μεταμόρφωση και ο Άγιος Γεώργιος. Στα Καθιανά, οι κτήτορες της Αγίας Τριάδας ανοικοδόμησαν τη Μεταμόρφωση του Χριστού προ του 1512, αφού την παρέλαβαν ερειπωμένη, στον Πρασέ ο Άγιος Νικόλαος με αξιόλογες τοιχογραφίες φέρει χάραγμα 1513 (κατά μια άλλη άποψη είναι κτισμένος από πριν το 1400-1430), στο Σέμπρωνα η Αποτομή του Προδρόμου είναι μεταξύ ΙΕ-ΙΣΤ΄ αι. με τοιχογραφίες, και στο Πιθάρι η Αγία Παρασκευή το 1523. Στον Κουμπελή ο Άγιος Γεώργιος κυκλικής κάτοψης με πρόναο και δυο παρεκκλήσια με ημισφαιρικό τρούλο από λιθοδομή σκεπασμένο με πλάκες, πρωτότυπος και ιδιόμορφος τύπος ναού, κτίστηκε με βάση τις επιγραφές «1537» και «1548». Το 1538 στο Θέρισο ανοικοδομήθηκε ο ναός του Αγίου Γεωργίου, προστέθηκε αργότερα ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους και επικοινωνούν μεταξύ τους, και ο δίκλιτος αφιερωμένος στην Κοίμηση της Παναγίας και την Αγία Αικατερίνη φέρει επιγραφή ΑΦΝΕ (=1555), και της ίδιας περιόδου είναι η δίκλιτη Μεταμόρφωση και Άγιος Χρυσόστομος στο Γαλατά. Το 1594 κτίστηκε ο ναός των Αγίων Σαράντα στα Νεροκούρου με επιγραφή «Οικοδομήθη ΑΦΔ ΙΖ» που αναφέρεται ως μετόχι της Αγίας Αικατερίνης του Σινά και το 1598 ο Προφήτης Ηλίας στα Περβόλια που φέρει επιγραφή ΑΦΗ και το οικόσημο των Καλλεργών. Το 1600 κτίστηκαν ο Άγιος Αντώνιος στον Πλατανιά και στο Νέο Χωριό Κυδωνίας ο Άγιος Νικόλαος με τοιχογραφίες (κατά μια άλλη άποψη αγιογραφήθηκε πριν από το 1400 μέχρι το 1430), και την ίδια εποχή η Αγία Ειρήνη στα ερείπια ναού του 1400-1600 με υπολείμματα τοιχογραφιών. Στα Τσικαλαριά ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος «οικοδομήθη ΑΧΒ Απριλίου 15» (=1602) και ο Μιχαήλ Αρχάγγελος «1602 ετελειώθη», το 1612 όπως φαίνεται σε επιγραφή ο Άγιος Νικόλαος στο Αρώνι και το 1620 ο Άγιος Σπυρίδωνας (υπόγειος ναός). Κτίσμα του 1626 είναι ο Άγιος Αντώνιος στις Βρύσες Κυδωνίας και του 1634 όπως αναφέρει εντοιχισμένη επιγραφή, η Κοίμηση της Θεοτόκου, με πανύψηλο τρούλο στα Τσικαλαριά. Το 1636 κτίστηκαν η δίκλιτη Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και Κοίμηση της Θεοτόκου στους Κάμπους και ο Άγιος Γεώργιος στα Δρακιανά που έχει τοιχογραφίες. Προ του 1645 υπήρχαν ο Άγιος Ελευθέριος ως μονή στις Μουρνιές και η Χρυσοπηγή που έγινε εξάρτημά του. Υπήρχε επίσης ο Άγιος Γεώργιος του Μορμόρη στα Νεροκούρου, που είναι κτισμένος στα ερείπια μονής, έγινε σταυροπήγιο το 1671, αναφέρεται μετόχι του Γουβερνέτου το 1836, ενώ σήμερα είναι μετόχι των Κορακιών. Από τις τελευταίες εκκλησίες της βενετοκρατίας (1650;), είναι στο Βατόλακκο η δίκλιτη Πέτρος και Παύλος, που ανακαινίστηκε το 1841 και πρόσφατα, και στο Μόδι ο Άγιος Μάρκος, ο Άγιος Γεράσιμος και ο Άγιος Δημήτριος.
Εκκλησίες της βενετοκρατίας στην Κυδωνία, χωρίς σαφή χρονολόγηση είναι: στις Βρύσες ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος πολύ αξιόλογη, στον Πλατανιά ο Άγιος Δημήτριος που αναφέρεται ως μονή Αγίου Δημητρίου Πύργος, στο νησί Θοδωρού ο Άγιος Θεόδωρος (στη θέση του κτίστηκε ο σημερινός ναός), στον Κουφό η Αγία Αικατερίνη, στον Αλικιανό επίσης η Αγία Αικατερίνη, στο Ξεροκάμπι ο Άγιος Αντώνιος, στα Σκαφιδάκια η Αγία Παρασκευή στα ερείπια παλιότερης εκκλησίας, στις Μουρνιές ο Τίμιος Σταυρός (σήμερα ιδιωτική), στα Νεροκούρου η Αγία Μαρίνα και ο Άγιος Αντώνιος (η μισή μέσα σε βράχο), στα Περιβόλια ο Άγιος Αντώνιος, ερειπωμένη, χωρίς σκεπή και με υπολείμματα τοιχογραφιών, στο Κατοχώρι η δίκλιτη Άγιος Νέστορας και Άγιος Δημήτριος δίπλα στα ερείπια άλλου ναού, στις Στέρνες ο Άγιος Νικόλαος, στα Κουνουπιδιανά ο Αρχάγγελος Γαβριήλ στο Βόθωνα με τοιχογραφίες, ο Άγιος Ονούφριος που αναφέρεται και ως μονή Κουμπελή, η Μεταμόρφωση με θρησκευτικό οικόσημο, στη νησίδα της Σούδας ο Άγιος Νικόλαος και απέναντι ο Άγιος Γεώργιος που αναφέρεται ως μονή.
- Στην επαρχία Αποκορώνου
Η παλιότερη εκκλησία της βενετοκρατίας στον Αποκόρωνα είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Βάμο (1240), που αγιογραφήθηκε από λαϊκό ζωγράφο με σημαντικές σκηνές της κόλασης, και το Γενέσιο της Θεοτόκου ή Παναγία των δύο βράχων στο Φρε (ΙΓ΄ αι.), με ενδιαφέρουσες επίσης λαϊκού τύπου τοιχογραφίες. Στο Γαβαλοχώρι κτίστηκε ο Προφήτης Ηλίας το 1310, και στον Κουρνά η Αγία Ειρήνη με επιγραφή του αγιογράφου «Μελαχροινός Αλέξανδρος Μοναχός» και αγιογραφήθηκε το ΣΤΩΘ (=6870=1362). Του ΙΔ΄ αι. είναι στο Φρε ο Άγιος Κωνσταντίνος, η Μεταμόρφωση, ο Άγιος Γεώργιος (αγιογραφημένος), ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (με τοιχογραφίες κατεστραμμένες) στα Χάμπαθα το Άγιο Πνεύμα και στον Πλάτανο Αποκορώνου ο Άγιος Αντώνιος σε σπηλιά (τοιχογραφημένος). Κτίσματα του 1400 είναι: στο Φονέ ο Άγιος Νικόλαος, στη Μάζα η Μεταμόρφωση, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και ο Άγιος Γεώργιος (στην Ελληνική Καμάρα), και στον Αλίκαμπο ο Άγιος Αντώνιος για τον οποίο υπάρχει η φήμη ότι κτίστηκε προς τιμήν του εθνομάρτυρα αρχιμανδρίτη Αντωνίου Μαρινάκη που έκαψαν οι Βενετοί. Το 1470 κτίστηκε στα Χάμπαθα ο Άγιος Γεώργιος (με τοιχογραφίες), το ΙΕ΄ αι. στο Πάτημα οι Άγιοι Θεόδωροι, που φέρει διπλό θυρεό και οικόσημο, με αξιόλογες τοιχογραφίες, και στο Βαφέ στα ερείπια των Αγίων Αναργύρων του ΣΤ΄ αι., η Σύναξη των Ασωμάτων με γραμμικό διάκοσμο στους τοίχους, που φέρει επιγραφή «Επιφανίου επισκόπου». Κτίσμα του 1501 είναι η Μεταμόρφωση του Χριστού στις Καλύβες, που έχει στο φεγγίτη του ιερού χρονολογία 1889 μάλλον έτος ανακαίνισης, του 1540 είναι ο Άγιος Γεώργιος στον Αλίκαμπο στα θεμέλια παλιού ναού, και του ΙΣΤ΄ αι. η Αγία Άννα στη Φυλακή Αποκορώνου, μέσα στην οποία υπάρχει ο τάφος των Καλλέργηδων. Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στους Αρμένους, μέσα στον οποίο βρέθηκαν τα ερείπια βασιλικής, είναι κτισμένος μεταξύ ΙΓ-ΙΣΤ΄ αι. Το 1600 κτίστηκαν ο Άγιος Γεώργιος στον Κάβαλλο, ο Άγιος Νικόλαος και η Μεταμόρφωση στον Αλίκαμπο. Το 1624 αναφέρεται σε επιγραφή στη δίκλιτη Άγιο Πνεύμα και Μυρτιδιώτισσα στο Βάμο, το ΑΧΚΗ (=1628) στο κλίτος του Γενεσίου της Παναγίας στο Γαβαλοχώρι, το οποίο ξανακτίστηκε το 1887, ενώ στο μεταξύ προστέθηκε ο Άγιος Χαράλαμπος το 1843 και όλος ο ναός ανακαινίστηκε το 1900. Το 1630 κτίστηκε ο Άγιος Αντώνιος στο Γαβαλοχώρι και το ΙΖ΄ αι. η Αγία Παρασκευή στη Φυλακή, ο Άγιος Αντώνιος στο Πάτημα και ο Άγιος Γεώργιος στο Αργυρομούρι. Στην απογραφή του 1637 αναφέρεται η Κοίμηση της Θεοτόκου στις Καλύβες μονόκλιτη αρχικά, που «Ηκωδομυθι υπο Εμμανουήλ Κουκουδάκη 1861» όταν επεκτάθηκε με πρόσθεση του κλίτους του Αγίου Νικολάου και ανακαινίστηκε το 1928 και το 1995, όπως και η Αγία Τριάδα που κατεδαφίστηκε από τους Τούρκους και ανοικοδομήθηκε το 1989 στα ερείπια της παλιάς εκκλησίας.
Από την εποχή της βενετοκρατίας στον Αποκόρωνα υπάρχουν ακόμη: στο Νίππος ο Άγιος Γεώργιος, στο Πάτημα ο Άγιος Αντώνιος, και στο Φρε η Κοίμηση της Θεοτόκου στα Σηφιανά με τοιχογραφίες, ένας ναός της Παναγίας ερειπωμένος με τοιχογραφίες σβησμένες και άλλος ναός που ανοικοδομήθηκε στα ερείπια παλιότερου του Άγιοι Αστράτηγοι στα Σπήλια, ερειπωμένος σήμερα με ορατές τοιχογραφίες. Επίσης στους Αγίους Πάντες ο ναός των Αγίων Πάντων, που ήταν εγγεγραμμένος με τρούλο με μακρόστενη μονόκλιτη αίθουσα, προστέθηκαν όμως καμαροσκέπαστα εκατέρωθεν κλίτη και αλλοίωσαν το εγγεγραμμένο και είχε τοιχογραφίες στο κεντρικό κλίτος αλλά δε σώζονται. Ακόμη στον Κεφαλά οι ναοί του Αγίου Γεωργίου και του Τιμίου Σταυρού, με γλυπτά διακοσμητικά που ήταν ναός των λατίνων, στο Βαφέ των Αγίων Αποστόλων, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού που είναι κτισμένος σε ερείπια βενετικής εκκλησίας. Στον Κουρνά ένα τμήμα από τα Εισόδια της Θεοτόκου, ανατολικά του κεντρικού ναού, είναι ίσως της βενετοκρατίας, ωστόσο το ιερό είναι μεταγενέστερο. Αξιοσημείωτοι είναι οι ερειπωμένοι ναοί στις Καλύβες της Αγίας Αναστασίας, του Αγίου Προκοπίου, των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Γεωργίου στον Καλοσυκιά και στο Καστέλλι του Αποκόρωνα του Ευαγγελισμού, του Αγίου Μάρκου, του Αγίου Νικολάου και της Αγίας Παρασκευής η οποία μάλιστα αναφέρεται ως μονή.
Μεγάλο πλήγμα στα κτίρια και τις εκκλησίες της Κρήτης μέχρι την εποχή αυτή είχαν καταφέρει οι σεισμοί. Ο σεισμός του 365 μ.Χ. σύμφωνα με τις διηγήσεις αγγίζει το θρύλο, αφού η θάλασσα αποσύρθηκε, αποκαλύφθηκε ο βυθός, πλοία εξόκειλαν και οι άνθρωποι μάζευαν ψάρια και οστρακοειδή, ώσπου υπερυψωμένα κύματα όρμησαν και ισοπέδωσαν τα παράλια. Ολόκληρες περιοχές θάφτηκαν, πλοία εκσφενδονίστηκαν στις στέγες σπιτιών και σε απόσταση μιλίων από την ξηρά ενώ παρόμοιος σε ένταση και καταστροφές ήταν και ο σεισμός του 448 μ.Χ. Οι σεισμοί αυτοί συνέβαλαν στην ανύψωση της δυτικής Κρήτης κατά τέσσερα μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας και άλλαξαν τη μορφολογία του νησιού. Το 795/6 μ.Χ., μετά από φοβερό σεισμό καταστράφηκαν η Γόρτυνα και η Απτέρα, το 1246 σεισμός κατέστρεψε τα νεόκτιστα τείχη των Χανίων, άλλος σεισμός το 1307 κατέστρεψε τις περισσότερες παλιές εκκλησίες, ενώ την περίοδο της βενετοκρατίας έγιναν 18 μεγάλοι σεισμοί.
δ) Ναοί της τουρκοκρατίας (1645-1821)
Οι Τούρκοι μετά την κατάληψη της Κρήτης κατεδάφισαν πολλές εκκλησίες και άλλες τις δήμευσαν και τις μετέτρεψαν σε τζαμιά, αποθήκες, στάβλους κλπ. Ωστόσο μετά την πρώτη εποχή φαίνεται ότι επέτρεψαν την ανέγερση ναών με πολλούς περιορισμούς και απαιτώντας μεγάλα χρηματικά ποσά. Γι’ αυτό είναι λίγοι αλλά σημαντικοί οι ναοί που κτίστηκαν μέσα στην τουρκοκρατία. Βέβαια σε πολλές περιπτώσεις δεν υπάρχουν σαφή και ακριβή στοιχεία για τη χρονολόγησή τους. Το ΙΘ΄ αι. τα στοιχεία είναι ακριβέστερα και, μετά το Χάττι Χουμαγιούν (1856), που επιτράπηκε η ανέγερση και επισκευή ναών, κτίστηκαν πλήθος εκκλησίες αλλά και πάρα πολλές καταστράφηκαν στη διάρκεια των επαναστάσεων.
- Στα Χανιά ο Άγιος Νικόλαος στο Μεϊντάνι κτίστηκε το 1750, προστέθηκε το μεγάλο κλίτος της Κοίμησης της Θεοτόκου το 1850 και το 1933 η πρόσοψη και τα καμπαναριά.
- Στην Κυδωνία, κτίσματα του 1700 είναι ο Άγιος Δημήτριος στον Πλατανιά, με επιγραφή στην πλαϊνή είσοδο 1848, πιθανώς έτος ανακαίνισης, που επεκτάθηκε το 1931 και ανακαινίστηκε το 2009 και ο Άγιος Νικόλαος Ταρσανά ενώ του 1750 η Κοίμηση της Θεοτόκου στον Πλατανιά. Του ΙΗ΄ αι. είναι στην Αγιά ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Αντώνιος, στη Βλαχερωνίτισσα ο Άγιος Νικόλαος, στο Γεράνι ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και η Κοίμηση της Θεοτόκου και τέλος, στη Χωστή οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη. Περίπου το 1800 κτίστηκε στα Χανιά ο Άγιος Γεώργιος (πλατεία Καγιαλέ), στα Κατσιφαριανά ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, στον Ασκορδαλό ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, στον Πύργο Ψηλονέρου ο Πέτρος και Παύλος σταυρεπίστεγος με εγκάρσιο κλίτος ψηλότερο (πιθανολογείται ότι είναι της βενετοκρατίας), στον Πλατανιά η Αγία Παρασκευή και ο Άγιος Γεώργιος, στις Κορακιές ο Άγιος Νικόλαος, στο Μουζουρά η Κοίμηση της Θεοτόκου, ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Σπυρίδων, στο Ριζόσκλοκο ο Άγιος Τίτος και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, στις Στέρνες ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και στο Χορδάκι η Αγία Παρασκευή που ανακαινίστηκε το 1982 και η Μεταμόρφωση του Χριστού.
- Στον Αποκόρωνα μέχρι την επανάσταση του 1821: στο Νεροχώρι η Αγία Μαρίνα κτίστηκε το 1700 και αναφέρεται ως το πρώτο οικοδόμημα του οικισμού. Στην Ασή Γωνιά προ του 1710 υπήρχε το κλίτος του Αγίου Γεωργίου, που σήμερα είναι παρεκκλήσι του κεντρικού ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου, ο οποίος προστέθηκε αργότερα και μετατράπηκε σε δίκλιτη. Το 1720 κτίστηκε στο Γαβαλοχώρι ο Άγιος Γεώργιος, μεταξύ 1780-1800 στο Νέο Χωριό η Κοίμηση της Θεοτόκου και το 1800 στο Φονέ ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, στο Μουρί η Αγία Τριάδα, στο Βατουδιάρη η Αγία Ζώνη, στο Βαφέ ο Άγιος Ιωάννης ο ερημίτης και το 1801 στα Ντουλιανά ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Κτίσματα του ΙΗ΄ αι. είναι στο Νίππος το Άγιο Πνεύμα που ανακαινίστηκε το 1829, στο Μαθέ ο Άγιος Αντώνιος, στο Πάτημα ο Άγιος Νικόλαος, στον Κουρνά η πρώην Ζωοδόχος Πηγή που μετονομάστηκε προς τιμήν της Αγίας Βαρβάρας και στη Φυλακή ο Άγιος Νικόλαος και η Κοίμηση της Θεοτόκου. Τις παραμονές του ’21 ανοικοδομήθηκαν στην Ασή Γωνιά ο Άγιος Γεώργιος (1816), και το 1820 στον Μπρόσνιερο ο Άγιος Ευθύμιος και στον Κεφαλά ο Προφήτης Ηλίας.
ε) Ναοί του 19ου αιώνα (1830-1900)
- Στην Κυδωνία μετά το τέλος της επανάστασης του ’21 κτίστηκε στη Δρακώνα ο Άγιος Γεώργιος (1832), το 1850 στα Χανιά ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (πλατεία Βενιζέλου), ο Άγιος Ελευθέριος στη Βλαχερωνίτισσα, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στα Νεριανά, η Μεταμόρφωση του Χριστού στο Ντερέ, ο Άγιος Δημήτριος στη Ζούρβα και το 1853 ο Άγιος Νικόλαος στις Βρύσες Κυδωνίας. Του 1860 είναι στις Κορακιές η Αγία Τριάδα, στο Καμπάνι ο Άγιος Ευστάθιος και στο Χορδάκι ο Άγιος Γεώργιος, του 1863 ο Άγιος Παντελεήμονας στον Ομαλό και του 1865 στο Καμπάνι ο Άγιος Αντώνιος σε σπηλιά, ίσως όμως είναι πολύ παλιότερος. Το 1870 μετά τη μεγάλη κρητική επανάσταση κτίστηκαν στα Κουνουπιδιανά η δίκλιτη Γενέσιο της Θεοτόκου και Άγιοι Πάντες, στο Καμπάνι ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος που ίσως αποτελεί προσθήκη σε ναό της βενετοκρατίας, στη Λίμνη η Κοίμηση της Θεοτόκου και στο Ντερέ η Αγία Κυριακή. Στον Άγιο Γεώργιο στον Κυπάρισσο υπάρχει η επιγραφή ανέγερσης 1872, κτίσματα του 1880 είναι ο Άγιος Παντελεήμονας στο Μουζουρά και ο Άγιος Δημήτριος στα Νεριανά, αν και σε πλάκα έχει χρονολογία 1839. Του 1881 είναι η Αγία Παρασκευή στα Κοντόπουλα και η δίκλιτη Ευαγγελισμός και Άγιος Γεώργιος στις Στέρνες με κατακόμβη πίσω από το ιερό, και του 1887 ο Άγιος Νικόλαος στο Ορθούνι με λιθόκτιστο σκαλιστό καμπαναριό. Το 1890 κτίστηκαν στους Λάκκους η τρίκλιτη Άγιος Αντώνιος, Ευαγγελισμός και Άγιος Νικόλαος, που ανακατασκευάστηκε το 1950, στο Ντερέ ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και στα Παπαδιανά το Άγιο Πνεύμα. Μεταξύ 1880-90 κτίστηκε στον Πρασέ ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και το 1895 στο Λουτράκι η δίκλιτη Κοίμηση της Θεοτόκου και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος.
Κτίσματα του ΙΘ΄ αι. είναι: στα Λενταριανά ο Άγιος Κωνσταντίνος και Ελένη, στα Δικαστήρια ο δίκλιτος Αγία Άννα και Αγία Παρασκευή (ιδιωτική), στην Αγιά ο Άγιος Γεώργιος που ανακαινίστηκε το 1965, στον Αλικιανό ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Αντώνιος, στις Αποθήκες ο Ευαγγελισμός που ξανακτίστηκε το 1950, στο Αλετρουβάρι ο Τίμιος Σταυρός και ο Άγιος Ανδρέας, στο Βαντέ ο Άγιος Παύλος, στο Δαράτσο ο Άγιος Αντώνιος, Άγιος Αθανάσιος και Άγιος Ευτύχιος, μονόκλιτη αρχικά που με διαδοχικές προσθήκες το 1950 και το 2000 έγινε τρίκλιτη, και η Κοίμηση της Θεοτόκου στην οποία προστέθηκε ο Άγιος Σπυρίδωνας το 1923 και έγινε δίκλιτη. Επίσης στα Καθιανά ο Προφήτης Ηλίας, στους Κάμπους ο Άγιος Γεράσιμος και η Αγία Παρασκευή, στο Μαδαρό ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, στα Καράνου ο Άγιος Γεώργιος, στα Κατσιφαριανά η δίκλιτη Άγιος Γεώργιος και Άγιος Δημήτριος (το β΄κλίτος προστέθηκε το 1860), στο Κατοχώρι η Μεταμόρφωση, ο Άγιος Γεώργιος και η Αγία Τριάδα, στα Κοντόπουλα ο Άγιος Αντώνιος, στα Κουνουπιδιανά ο Άγιος Γεώργιος σε σπηλιά, στον Κουφό ο Άγιος Νικόλαος και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, στη Λίμνη οι Άγιοι Πάντες, στη Μαλάξα η Μεταμόρφωση, στο Μανωλιόπουλο ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και η δίκλιτη Άγιος Αντώνιος (προγενέστερη) και Άγιος Σπυρίδωνας. Ακόμη, στα Μεσκλά ο Άγιος Αντώνιος και οι Ταξιάρχες, στα Νέα Ρούματα η Αγία Ειρήνη και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, στα Νεροκούρου ο Άγιος Γεράσιμος, ο Άγιος Νικόλαος που ξανακτίστηκε το 1917, τα Εισόδια της Θεοτόκου και η Κοίμηση της Θεοτόκου, στο Ορθούνι ο Προφήτης Ηλίας που ανακαινίστηκε το 1935 και η Κοίμηση της Θεοτόκου που επίσης ανακαινίστηκε 1920, στον Παζινό ο Πέτρος και Παύλος, στο Πατελάρι ο Άγιος Γεώργιος και στα Περιβόλια ο Άγιος Γεράσιμος, η Παναγία η Μυρτιδιώτισσα, η δίκλιτη Άγιος Δημήτριος και Άγιος Παντελεήμονας με κατεστραμμένες τοιχογραφίες, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Άγιος Παύλος, ο Άγιος Νικόλαος, ο Άγιος Γεώργιος και η τετράκλιτη Άγιος Χαράλαμπος, Αγία Ειρήνη, Ταξιάρχες και Κοίμηση της Θεοτόκου, ο Άγιος Αρτέμιος και ο Άγιος Γεώργιος. Το ΙΘ΄ αι. κτίστηκαν στο Σκηνέ ο Άγιος Αντώνιος, στο Σκονίζο το Γενέσιο της Θεοτόκου, στο Σταυρό ο Τίμιος Σταυρός, στις Στέρνες ο Άγιος Νικόλαος, ο Άγιος Δημήτριος, η Μεταμόρφωση του Χριστού που αναπαλαιώθηκε το 1990, το Άγιο Πνεύμα (ιδιωτική), ο Άγιος Αντώνιος και δεύτερος Άγιος Αντώνιος σε σπηλιά και ο Άγιος Αντώνιος στο κάτω Μαράθι. Επίσης στο Μαράθι τα Εισόδια της Θεοτόκου (ερειπωμένη μεγάλη εκκλησία), ο Άγιος Γεώργιος, ο Τίμιος Σταυρός σε σπηλιά και άλλος Τίμιος Σταυρός σε κατακόμβη σε σχήμα σταυρού, στα Τσικαλαριά η Αγία Φωτεινή, η Μεταμόρφωση και ο Άγιος Αντώνιος, στον Ταρσανά ο Άγιος Γεώργιος, στο Φουρνέ ο Άγιος Γεώργιος και ο Άγιος Παντελεήμονας που ανακαινίστηκε το 2000, και στον Ψαθογιάννο ο Άγιος Γεώργιος.
- Στον Αποκόρωνα μετά το τέλος της επανάστασης, το 1830 κτίστηκαν το Άγιο Πνεύμα στο Δράπανο και στο Καλαμίτσι Αμυγδάλι ο Άγιος Αντώνιος που ανακαινίστηκε το 2011 και ο Ευαγγελισμός που μετονομάστηκε σε Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη μετά από ανακαίνιση το 1930. Στο Καλαμίτσι Αμυγδάλι κτίστηκαν επίσης ο Άγιος Γεώργιος το 1835 και ο Πέτρος και Παύλος το 1840 όπως και στο Άσπρο η Μεταμόρφωση. Το 1845 ξεκίνησε η ανέγερση της Παναγία του Φρε (Ευαγγελισμός), που ολοκληρώθηκε το 1856. Το 1850 κτίστηκαν στο Φιλίππο η Υπαπαντή που επεκτάθηκε και ανακαινίστηκε δυο φορές (η τελευταία το 2008), στο Γαβαλοχώρι ο Τίμιος Σταυρός, στο Μπρόσνιερο ο Άγιος Αντώνιος και η Αγία Τριάδα, στην Εξώπολη ο Άγιος Γεώργιος και η Κοίμηση της Θεοτόκου, που έγινε δίκλιτη μετά το 1924 όταν προστέθηκε ο Άγιος Δημήτριος, στον Κουρνά ο Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτης και ο Άγιος Νικόλαος που φέρει επιγραφή ανακαίνισης 1887, στο Παλαιλώνι ο Άγιος Χαράλαμπος, στο Βάμο ο Άγιος Γεώργιος και στη Λικοτιναρά ο Ευαγγελισμός και η Μεταμόρφωση που φέρει χρονολογία στο Τέμπλο 1834. Του 1855 είναι ο Άγιος Βασίλειος στο ομώνυμο χωριό, του 1859 ο Άγιος Παντελεήμονας στο Δράπανο με τη χρονολογία στο υπέρθυρο και του 1860 στην Ασή Γωνιά ο Άγιος Γεώργιος και ο Τίμιος Σταυρός. Στον Κεφαλά την ίδια χρονιά κτίστηκαν ο Άγιος Αντώνιος με αξιόλογη πρόσοψη και επιγραφή «4 Μαΐου 1862» και οι Ταξιάρχες εντυπωσιακός σταυροειδής τρουλαίος με θολωτή εξώθυρα και επιγραφή «22 Σεπτεμβρίου 1862». Λίγο πριν την επανάσταση το 1866 ολοκληρώθηκε στο Βάμο η Μεταμόρφωση και το 1870 κτίστηκαν στην Ασή Γωνιά η Αγία Βαρβάρα και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, στο Ξηροστέρνι η Μεταμόρφωση και στο Καλαμίτσι Αλεξάνδρου ο Άγιος Αντώνιος. Κτίσμα του 1872 είναι στη Λιτσάρδα η Κοίμηση της Θεοτόκου, μάλλον στη θέση παλιότερης εκκλησίας, και ίσως της ίδιας εποχής στις Καλύβες ο Άγιος Αντώνιος σε σπηλιά και στο νησάκι της Γεωργιούπολης ο Άγιος Νικόλαος. Το 1880 κτίστηκε στο Κόκκινο χωριό ο Άγιος Γεώργιος η μισή σε βράχο, το 1888 στα Ντουλιανά η δίκλιτη Άγιος Δημήτριος και Εισόδια της Θεοτόκου και στο Βαφέ οι Άγιοι Απόστολοι και στη συνέχεια οι Ταξιάρχες το 1896 από τα περισσεύματα των Αγίων Αποστόλων. Κτίσματα του 1894 είναι ο Προφήτης Ηλίας στο Καλαμίτσι Αλεξάνδρου, στο Κόκκινο χωριό η δίκλιτη Άγιος Χαράλαμπος και Πέτρος και Παύλος με εντυπωσιακή πλαϊνή πρόσοψη και στον Μπρόσνιερο η Κοίμηση της Θεοτόκου και ο Άγιος Τίτος. Κτίσματα του 1896 είναι η Ζωοδόχος Πηγή στο Γετίμη μετόχι και η τρίκλιτη Άγιοι Σέργιος και Βάκχος, Κωνσταντίνος και Ελένη και Ευαγγελισμός στο Γαβαλοχώρι. Χωρίς σαφή χρονολόγηση αλλά από πληροφορίες πριν από το 1890 πρέπει να κτίστηκε στην Κάινα το Γενέσιο της Θεοτόκου, η λεγόμενη Ποθιανή ή Ποδιανή Παναγία, σε σπηλιά και στο υπόγειό της υπάρχουν υπολείμματα παλιών εικόνων και γραμμένα ονόματα μέχρι το 1841. Επίσης πριν από το 1890 κτίστηκαν στις Βρύσες η Αγία Κυριακή που ανακαινίστηκε το 1992, ο Πέτρος και Παύλος στον οποίο προστέθηκε το 1996 το κλίτος του Νικολάου και στον Τσιβαρά ο Προφήτης Ηλίας. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στον Κουρνά φέρει επιγραφή 1887, ίσως είναι όμως έτος ανακαίνισης και στα Καμπιά ο Άγιος Νικήτας είναι κτισμένος πριν από το 1895. Τέλος του ΙΘ΄ αι. είναι ο Προφήτης Ηλίας Αρμένων, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στα Άπτερα, ο Άγιος Ευστράτιος στο Μαθέ, ο Άγιος Αντώνιος και η Υπαπαντή στους Μαχαιρούς, ο Άγιος Αντώνιος στο Νεροχώρι, το Άγιο Πνεύμα και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στο Νίππος και η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Παϊδοχώρι που ανακαινίστηκε το 1960.
+ πρωτ. Μιχαήλ Βλαβογιλάκης
θεολόγος – ιστορικός